«Διαλεκτική του διαφωτισμού»
Αναδημοσίευση από από την Κριτική Θεωρία
~~~~~~~~~~~~~
Η ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
Προπαγάνδα για ν΄αλλάξεις τον κόσμο – τι παραλογισμός! Η προπαγάνδα μετατρέπει τη γλώσσα σε όργανο, σε μοχλό, σε μηχανή. Σταθεροποιεί την κατάσταση των ανθρώπων, στην οποία έχουν περιέλθει κάτω από την πίεση της κοινωνικής αδικίας, κινητοποιώντας τους. Βασίζεται στο ότι μπορεί κανείς να βασιστεί σ΄αυτούς. Βαθιά μέσα τους όλοι οι άνθρωποι ξέρουν πως το όργανο θα τους κάνει όργανα, όπως γίνεται στο εργοστάσιο. Η λύσσα που αισθάνονται όταν ακολουθούν την προπαγάνδα είναι η παμπάλαιη λύσσα εναντίον του ζυγού της σκλαβιάς, που ενισχύεται από μια προαίσθηση που τους λέει πως η διέξοδος που προσφέρει η προπαγάνδα είναι κίβδηλη. Η προπαγάνδα χειραγωγεί τους ανθρώπους. όταν φωνάζει για ελευθερία, έρχεται σε αντίφαση με τον ίδιο της τον εαυτό. Το ψέμα τής είναι απαραίτητο. Μια κοινότητα όπου ο αρχηγός και οι ακόλουθοί του έρχονται σε επαφή μέσω της προπαγάνδας είναι μια κοινότητα του ψέματος, ακόμη κι όταν τα περιεχόμενα της προπαγάνδας είναι καθεαυτά σωστά. Η προπαγάνδα είναι μισάνθρωπη. Υπονοεί ότι η αρχή κατά την οποία η πολιτική πρέπει να ξεπηδά από μια αμοιβαία κατανόηση δεν είναι παρά ένας facon de parlel*.
Σε μια κοινωνία που συνετά βάζει όρια στην απειλή της υπεραφθονίας είναι άξιο υποψίας αυτό που συστήνει ο ένας στον άλλο. Η προειδοποίηση για την εμπορική διαφήμιση-δηλαδή ότι καμία επιχείρηση δεν χαρίζει τίποτε- ισχύει παντού και ιδίως για τις business και την πολιτική, που έχουν συγχωνευθεί σήμερα. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αυτοέπαινος τόσο κατώτερη είναι η ποιότητα. Η Φολκς Βάγκεν εξαρτάται από τη διαφήμιση πολύ διαφορετικά απ΄ότι η Ρόλς Ρόυς. Τα συμφέροντα της βιομηχανίας και των καταναλωτών δεν εναρμονίζονται ποτέ, ακόμη κι όταν η βιομηχανία έχει κάτι σοβαρό να προσφέρει. Ακόμη και η προπαγάνδα για την ελευθερία μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση, στο βαθμό που οφείλει να γεφυρώσει το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στη θεωρία και στα ιδιαίτερα συμφέροντα εκείνων στους οποίους απευθύνεται. Ο φασισμός αφαίρεσε με απάτη από τους ηγέτες των εργατών που δολοφονήθηκαν στη Γερμανία ακόμη και την αλήθεια της ίδιας τους της δράσης, επειδή υπονόμευσε την αλληλεγγύη επιλέγοντας τη μέθοδο των αντιποίνων. Αν οι διανοούμενη βασανίζονται μέχρι θανάτου στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι εργάτες που είναι έξω δεν χρειάζεται να περνούν χειρότερα. Ο φασισμός δεν ήταν ίδιος για τον Οσιέτσκυ και για το προλεταριάτο. Η προπαγάνδα τούς εξαπάτησε και τους δύο.
Σίγουρα: ύποπτο δεν είναι όταν παρουσιάζεται η πραγματικότητα σαν κόλαση. ύποπτη είναι η τυποποιημένη και επαναλαμβανόμενη παρακίνηση για δραπέτευση απ΄αυτήν. Αν τούτη η φράση μπορεί να απευθυνθεί σε κάποιον σήμερα, αυτός δεν είναι οι λεγόμενες μάζες, ούτε το ανίσχυρο άτομο, αλλά ένας φανταστικός μάρτυρας, στον οποίο αφήνουμε το μήνυμά μας για να μη χαθεί μαζί μας.
*μετάφραση από γαλλικά: τρόπος του λέγειν.
Η ΣΚΕΨΗ
Η πίστη πως η αλήθεια μιας θεωρίας ταυτίζεται με τη γονιμότητά της είναι προφανώς σφαλερή. Υπάρχουν μερικοί όμως που μοιάζουν να σκέφτονται το αντίθετο: πιστεύουν πως η θεωρία έχει τόσο λίγο ανάγκη από μια εφαρμογή της στη σκέψη, που θα΄πρεπε μάλλον να απαλλαχτεί εντελώς από αυτήν. Ερμηνεύουν λανθασμένα κάθε απόφανση ως τελική ομολογία, επιταγεί ή ταμπού. Θέλουν να υποταχθούν στην ιδέα σαν να ήταν Θεός, ή επιτίθενται εναντίον της σαν να ήταν είδωλο. Αυτό που τους λείπει σε σχέση με την ιδέα είναι η ελευθερία. Αλλά η ουσιώδης πλευρά της αλήθειας είναι ότι παίρνει μέρος κανείς σ΄αυτήν ως ενεργό υποκείμενο. Μπορεί να ακούσει κανείς προτάσεις που είναι αληθείς, αλλά ανακαλύπτει την αλήθεια τους μόνο όταν σκεφτεί τη στιγμή που διατυπώνονται και μετά απ΄αυτήν.
Στις μέρες μας ο φετιχισμός αυτός παίρνει δραστικές μορφές. Πρέπει κανείς να δώσει λόγο για τη σκέψη, σα να ήταν η ίδια η πρακτική. Γι΄αυτό ακριβώς είναι ανυπόφορος ο λόγος (Wort), τόσο εκείνος που θέλει να χτυπήσει την εξουσία, όσο κι εκείνος που πειραματίζεται, που παίζει με τα πιθανά λάθη. Συμβαίνει όμως να είναι ατελής μια σκέψη και να δώσει και τη ζωή του. Η πρόταση κατά την οποία η αλήθεια είναι το όλο αποκαλύπτεται ότι είναι όμοια με την αντίθετή της, κατά την οποία η αλήθεια υπάρχει μόνο ως μέρος. Απ΄όλες τις δικαιολογίες που βρήκαν οι διανοούμενοι για τους δήμιους- και τα τελευταία δέκα χρόνια δεν έμειναν καθόλου αργοί σ΄αυτό το θέμα- η πιο αξιοθρήνητη είναι ότι η σκέψη του θύματος, για την οποία δολοφονήθηκε, ήταν σφαλερή.
*Προσθήκη από το άρθρο του Μ.Χορκχάιμερ «Τέχνη και Μαζική Κουλτούρα»
Η σχολαστικότητα της «πρακτικότητας» δημιουργεί, αντίστροφα, ένα φετιχισμό των ιδεών. Σήμερα οι ιδέες αντιμετωπίζονται με μια βαρύθυμη σοβαρότητα. μόλις παρουσιάζεται κάποια, αντιμετωπίζεται είτε ως έτοιμη συνταγή που θα γιατρέψει την κοινωνία είτε ως δηλητήριο που θα την καταστρέψει. Όλα τα αμφίθυμα γνωρίσματα της υποταγής εκδηλώνονται στη στάση που τηρείται απέναντι στις ιδέες. Οι άνθρωποι ποθούν να υποταχτούν σ΄αυτές ή να εξεγερθούν εναντίον τους, σαν να ήταν θεοί. Οι ιδέες αρχίζουν παίζοντας τον ρόλο των επαγγελματικών οδηγών, και τελειώνουν ως αυθεντίες και Φύρερ. Όποιος τις διατυπώνει αντιμετωπίζεται ως προφήτης ή ως αιρετικός, ως αντικείμενο που πρέπει να λατρέψουν οι μάζες ή ως θήραμα που πρέπει να κυνηγήσει η Γκεστάπο. Αυτή η αντιμετώπιση των ιδεών μόνο ως ετυμηγοριών, κατευθυντήριων γραμμών και συνθημάτων χαρακτηρίζει τον εξασθενημένο άνθρωπο της σημερινής εποχής. Πολύ πριν φανεί η Γκεστάπο, οι πνευματικές του λειτουργίες είχαν αναχθεί σε δηλωτικές προτάσεις. Η κίνηση της σκέψης περιορίζεται σε σλόγκαν, διαγνώσεις και προγνώσεις. Κάθε άνθρωπος είναι ταξινομημένος: αστός, κομμμουνιστής, φασίστας, εβραίος, ξένος ή «δικός μας». Και αυτό καθορίζει τη στάση που τηρείται απέναντί του μια και καλή. Σύμφωνα με τέτοια πρότυπα σκέφτονταν πάντα, στην παγκόσμια ιστορία, τόσο οι υποτελείς μάζες όσο και οι αξιόπιστοι σοφοί. Τα πρότυπα αυτά αντιστοιχούσαν σε διάφορες «ιδέες», σε πνευματικά προϊόντα που είχαν γίνει φετίχ. Αντίθετα, η σκέψη που πιστεύει στον εαυτό της γνωρίζει ότι είναι, κάθε φορά, ένα σύνολο, αλλά σύνολο μη ολοκληρωμένο. Δεν μοιάζει τόσο με την απόφαση που βγάζει ένας δικαστής, όσο με τις τελευταίες, διακεκομμένες λέξεις ενός καταδικασμένου ανθρώπου. Ο τελευταίος βλέπει τα πράγματα από μια σκοπιά που δεν έχει καμία σχέση με την καθυπόταξή τους.
ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Η λατρεία των αστέρων του κινηματογράφου περιέχει ως συμπλήρωμα τη διασημότητα του κοινωνικού μηχανισμού, που ισοπεδώνει ό,τι προξενεί εντύπωση: οι σταρ δεν είναι παρά το μοντέλο για την παγκόσμιας κλίμακας κατασκευή έτοιμων ενδυμάτων και για την ψαλίδα της νομικής και οικονομικής δικαιοσύνης, με την οποία κόβονται οι τελευταίες άκρες της κλωστής.
Σημείωση
Η άποψη ότι η ισοπέδωση και η τυποποίηση των ανθρώπων συνοδεύεται, από την άλλη μεριά, από μια ενίσχυση της ατομικότητας των λεγόμενων ηγετικών προσωπικοτήτων, σε σχέση με τη δύναμή τους, είναι σφαλερή και ιδεολογική. Οι σημερινοί φασίστες αρχηγοί δεν είναι τόσο υπεράνθρωποι όσο λειτουργίες του ίδιου τους του διαφημιστικού μηχανισμού, σημεία συνάντησης των όμοιων αντιδράσεων αναρίθμητων ανθρώπων. Αν στην ψυχολογία των σύγχρονων μαζών ο Φύρερ δεν είναι τόσο μια μορφή του πατέρα όσο η συλλογική και υπέρμετρη προβολή του αδύναμου Εγώ κάθε ατόμου, οι υπαρκτοί αρχηγοί αντιστοιχούν πράγματι προς αυτόν. Δεν είναι τυχαίο ότι μοιάζουν με κουρείς, με ηθοποιούς της επαρχίας και με εκβιαστές δημοσιογράφους. Ένα μέρος της ηθικής τους επιρροής συνίσταται ακριβώς στο ότι είναι ανίσχυροι από μόνοι τους, μοιάζοντας σ΄αυτό μ΄όλους τους άλλους για τους οποίους αντιπροσωπεύουν την πληρότητα της ισχύος, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι παρά κενές θέσεις τις οποίες μόλις κατέλαβε η ισχύς, η εξουσία. Οι Φύρερ δεν έχουν ξεφύγει από τη διάλυση της ατομικότητας. αντίθετα, τούτη η μορφή διάλυσης της ατομικότητας θριαμβεύει σ΄αυτούς. Οι αρχηγοί έχουν γίνει πλήρως αυτό που ήταν ως ένα σημείο κατά την διάρκεια της αστικής εποχής: ηθοποιοί που παίζουν τον ρόλο αρχηγών. Η απόσταση μεταξύ της ατομικότητας του Μπίσμαρκ και της ατομικότητας του Χίτλερ είναι λίγο μικρότερη από την απόσταση που χωρίζει την πρόζα Σκέψεις και Αναμνήσεις από τα κορακίστικα του έργουο Αγών μου. Μια από τις σημαντικές μέριμνες του αγώνα κατά του φασισμού είναι η επαναφορά της παραφουσκωμένης εικόνας του Φύρερ στις διαστάσεις της μηδαμινότητάς της. Το φιλμ του Τσάπλιν Ο Δικτάτορας έθιξε τουλάχιστον το ουσιώδες δείχνοντας την ομοιότητα του μπαρμπέρη του γκέτο με το δικτάτορα.
Τρία κείμενα από την «Διαλεκτική του διαφωτισμού», εκδόσεις Υψιλον, των Αντόρνο και Χορκχάιμερ, μαζί με την προσθήκη στο δεύτερο κείμενο «Η ΣΚΕΨΗ»
Αναδημοσίευση από από την Κριτική Θεωρία
~~~~~~~~~~~~~
